Benutzer:Christian/Gregorios Palamas

Aus Orthpedia
Zur Navigation springenZur Suche springen

Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296 - 14 Νοεμβρίου 1359) ήταν φιλόσοφος, λόγιος και κληρικός.<ref>Θεοδόσιος Πελεγρίνης, «Παλαμάς Γρηγόριος», Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ. 1101.</ref> O Γρηγόριος Παλαμάς υπήρξε μοναχός του Αγίου Όρους στην Ελλάδα και αργότερα Αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης και είναι γνωστός ως διαπρεπής θεολόγος του Ησυχασμού. Οι διδασκαλίες που ενσωματώνονται στα κείμενα του Ησυχασμού αποτελούν υπεράσπιση ενάντια στην επίθεση του επισκόπου Βαρλαάμ και αναφέρονται ευρύτερα υπό τον γενικό τίτλο Παλαμισμός, ενώ οι οπαδοί του Παλαμίτες. Ο Παλαμάς τιμάται ως άγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ορισμένες Βυζαντινές Καθολικές Εκκλησίας που βρίσκονται σε κοινωνία με την Ρώμη, τον τιμούν στη θεία λειτουργία, αποκαλώντας τον άγιο, ενώ επανειλημμένα ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ τον αναφέρει ως μέγάλο θεολόγο συγγραφέα.<ref>Pope John Paul II, Homily at Ephesus, 30 November 1979, General Audience, 14 November 1990, General Audience, 12 November 1997, General Audience, 19 November 1997, Jubilee of Scientists</ref> Ορισμένα από τα κείμενά του βρίσκονται στην Φιλοκαλία. Η δεύτερη Κυριακή του Νηστειών ονομάζεται Κυριακή του Γρηγορίου του Παλαμά στις Εκκλησίες που τον τιμούν, σύμφωνα με το Βυζαντινό Τελετουργικό. Εορτάζεται στις 14 Νοεμβρίου.

Η ζωή του

Ο Γρηγόριος Παλαμάς γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη από αριστοκρατική γενιά. Οι γονείς του κατάγονταν από τη Μικρά Ασία , την οποία εγκατέλειψαν λόγω της Τουρκικής προέλασης και κατέφυγαν στην βυζαντινή πρωτεύουσα.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ.91</ref> Ο πατέρας του, Κωνσταντίνος Παλαμάς ήταν συγκλητικός και μέλος της αυτοκρατορικής αυλής. Ο Ανδρόνικος Β' εκτίμησε τόσο πολύ τα προσόντα του ώστε του ανέθεσε την εκπαίδευση του εγγονού του Ανδρόνικου Γ' <ref name="ReferenceA">Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.776</ref> Ο πατέρας του πέθανε, αφού δέχθηκε στην επιθανάτιο κλίνη του τη μοναχική κουρά-<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιαστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.256</ref> όταν ο Γρηγόριος ήταν επτά ετών και περιήλθε υπό την προστασία του αυτοκράτορα. Οι κοσμικές σπουδές του περιλάμβαναν το κυρίως τα κλασικά trivium και quatrivium.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, sel.92</ref> Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης διδαχθείς γραμματική, ρητορική, φυσική, λογική<ref>Θεοδόσιος Πελεγρίνης, «Παλαμάς Γρηγόριος», Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ. 1101</ref> και έχοντας δάσκαλο τον Θεόδωρο Μετοχίτη, μελετώντας ιδιαίτερα τη φιλοσοφία: σε ηλικία μάλιστα δεκαεπτά ετών του ανατέθηκε να συντάξει και εκφωνήσει πραγματεία περί του Αριστοτέλη ενώπιον του Ανδρόνικου Β'.<ref name="ReferenceA"/> Αν και ο αυτοκράτορας τον προόριζε για υψηλά κρατικά αξιώματα εκείνος άρχισε να ασχολείται με την άσκηση και την ασκητική φιλολογία. H μοναστική του κλήση καλλιεργήθηκε από τις συναναστροφές του με διάσημους μοναχούς στην βυζαντινή πρωτεύουσα.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 93</ref> Ο Θεόληπτος Φιλαδελφείας τον μύησε στην νοερά προσευχή, ενώ ο Γρηγόριος σε ηλικία είκοσι ετών αποσύρθηκε σε μόνωση πείθωντας να κάνουν το ίδιο και μέλη της οικογένειάς του:η μητέρα του Καλή, οι δύο αδελφές Επίχαρις και Θεοδότη και τα άλλα δύο αδέλφια του Μακάριος και Θεοδόσιος.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιαστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.257</ref>: αρχικά αποσύρθηκε στο όρος Παπίκιο και μετά σε διάφορες τοποθεσίες στο Άθω: στο Βατοπέδι-υπό την καθοδήγηση του ησυχαστή Νικοδήμου- στο κοινόβιο της Μεγίστης Λαύρας, όπου ονομάστηκε και ψάλτης από τον εκεί ηγούμενο, και στο τέλος τριών ετών ερημίτης στην Γλωσσία, υπό την καθοδήγηση του μοναχού Γρηγορίου<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ.102</ref>. Σύμφωνα με φιλοπαλαμικές πηγές<ref name="Hans-Georg Beck 2004">Hans-Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μτφρ.Λευτέρης Αναγνώστου, τομ. 2ος εκδ. Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 2004, σελ. 203</ref> λόγω επιδρομών Τούρκων πειρατών στην περιοχή του Άθω θέλησε να ταξιδέψει στα Ιεροσόλυμα και στο Σινά<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 102</ref> αλλά στάθμευσε στην Θεσσαλονίκη. Οι κατοπινοί πολέμιοί του θεώρησαν ως αίτιο φυγής του τον φόβο να μη θεωρηθεί μεσσαλιανιστής<ref name="Hans-Georg Beck 2004"/>, επειδή οι τελευταίοι παρέβλεπαν τα ιερά μυστήρια για να αφοσιωθούν αποκλειστικά στην προσευχή <ref>Steven Fanning, Οι μυστικοί της Χριστιανικής παράδοσης, μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ.Ενάλιος, Αθήνα, 2005 σελ. 105</ref> Κατά τους πολέμιούς του στη διάρκεια της παραμονής του στα μοναστήρια του Παπικίου ήλθε σε επαφή με Βογομίλους<ref>Το στοιχείο αυτό δείχνει πως ο Βογομιλισμός ήταν μέχρι το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας απειλή για την Εκκλησία.Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003,σελ. 300</ref>,οι οποίοι αρκούνταν στο Πάτερ ημών το οποίο έλεγαν επτά φορές την ημέρα πέντε φορές την νύχτα.<ref>Δέσπω Λιάλιου, «Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ως αναίρεση των Πελαγιανικών και Μεσσαλιανικών εκφράσεων στο χώρο της Βαλκανικής», στο: Χριστιανική Θεσσαλονίκη ΛΘ'-Μ΄Δημήτρια Πρακτικά ΙΗ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο: Εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης-ΙΘ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Θεσσαλονίκη και η Χερσόνησος του Αίμου, εκδ.University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ.199</ref> Ήλθε σε επαφή μαζί τους μόνο για να τους προσηλυτίσει κατά τον Φιλόθεο Κόκκινο εγκωμιαστή του Παλαμά<ref>Hans-Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μτφρ.Λευτέρης Αναγνώστου, τομ. 2ος εκδ. Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 2004,σελ. 202</ref>, ενώ επίσης ήδη από τα πρώτα βήματά του στον μοναχισμό συγκρούσθηκε με αυτούς. Το 1326 χειροτονήθηκε ιερέας στην Θεσσαλονίκη, από τον Ιωάννη Καλέκα<ref>Νικόλαος Κατσιαβριάς, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα. Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ,2001,σελ.31</ref> Στην Θεσσαλονίκη έγινε μέλος σε ένα είδος πνευματικού κύκλου, εμπνευστής του οποίου ήταν ο Ισίδωρος, μαθητής του Γρηγόριου Σιναΐτη και που αποσκοπούσε στην διάχυση εκτός μοναστηριών την άσκηση της προσευχής.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989,σελ. 103-104</ref> Αργότερα αναχώρησε μαζί με δέκα ακόμα ιερείς για την Βέροια όπου παρέμεινε για πέντε χρόνια, εφαρμόζοντας αυστηρή μόνωση. Ο θάνατος της μητέρας του τον απομάκρυνε προσωρινά στην Κωνσταντινούπολη και οι Σερβικές επιδρομές στην Βέροια τον έστειλαν οριστικά το 1331 στο Άγιο Όρος. Εκεί περί το 1335 έζησε στο ησυχαστήριο του Αγίου Σάββα και ακολούθως έγινε ηγούμενος στη μονή Εσφιγμένου.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.777</ref> Ο μεταρρυθμιστικός του ζήλος τον έφερε σε σύγκρουση με τους μοναχούς και απομακρύνθηκε στο ησυχαστήριό του στον Άγιο Σάββα.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989,σελ. 106</ref>

Η ησυχαστική έριδα και η εμπλοκή του Γρηγόριου Παλαμά

Για την κίνηση των ησυχαστών και την ησυχαστική έριδα, εκτός από τα ιστορικά έργα του Νικηφόρου Γρηγορά και του Ιωάννη Καντακουζηνού, διαθέτουμε τα συγγράμματα του ιδρυτή της ησυχαστικής κινήσεως Γρηγόριου Σιναΐτη, του Γρηγόριου Παλαμά, του πατριάρχη Φιλόθεου, των αντιπάλων των ησυχαστών Βαρλαάμ Καλαβρού και Γρηγόριου Ακίνδυνου, του Νικόλαου Καβάσιλα, καθώς και τις πράξεις των Συνόδων που συγκλήθηκαν για την αντιμετώπιση της έριδας.<ref>Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ. 3ος, μτφρ.Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ.Ιστορικές εκδόσεις Στεφ.Βασιλόπουλος, Αθήνα,1993, σελ. 161</ref> Οι ησυχαστικές έριδες διακρίνονται σε τρεις φάσεις <ref name="ReferenceB">Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.62</ref>:

A' φάση της ησυχαστικής έριδας: από την αρχή μέχρι το 1341

Στην πρώτη αυτή φάση αντικείμενο της διαμάχης είναι τα ζητήματα σχετικά με την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος,σχετικά με τη γνώση του Θεού και με την θέα του θείου φωτός.<ref name="ReferenceB"/> Στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ανδρόνικου Γ΄ εκδηλώθηκε μια θεολογική διαμάχη που αφορούσε στους κανόνες και στις πρακτικές μιας μικρής ομάδας μοναχών του Αγίου Όρους, γνωστών και ως ησυχαστών. Αυτοί ενδιαφέρονταν για την τελειοποίηση μιας μεθόδου προσευχής, η οποία μέσα στις συνθήκες της ησυχίας έδινε στον αφιερωμένο μύστη μεγαλύτερη συναίσθηση του θείου φωτός. Ο πρώτος που επέκρινε τους ησυχαστές ήταν ένας Έλληνας μοναχός από την Καλαβρία της νοτίου Ιταλίας ονομαζόμενος Βαρλαάμ. Αρχικά οι δύο άνδρες πρωτοσυναντήθηκαν στα πλαίσια του συζήτησης περί ένωσης των δύο Εκκλησιών που πραγματοποιήθηκε επί Ανδρόνικου Γ' κατά τα έτη 1333 και 1334.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ. 778</ref> Τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε ο Βαρλαάμ στη διαμάχη του με δύο Δομηνικανούς θεολόγους<ref>Επρόκειτο για τους Francesco da Camerino και Ricardo. Hans-Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μτφρ.Λευτέρης Αναγνώστου, τομ. 2ος εκδ. Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 2004, σελ. 201</ref> που ο Πάπας απέστειλε στην Ανατολή για να προετοιμάσουν την ένωση των δύο Εκκλησιών<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 107</ref> θορύβησαν τους Ιγνάτιο και Ιωσήφ Καλόθετο και Ισίδωρο Βουχερά οι οποίοι ενημέρωσαν τον Παλαμά,ο οποίος το 1335 συντάσσει δύο Αποδεικτικούς λόγους περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος που έθιγαν τα επιχειρήματα του Καλαβρού, ο οποίος για να αμυνθεί επέκρινε τον τρόπο άσκησης των μοναχών της Ανατολής. Τότε οι λόγιοι μοναχοί της Θεσσαλονίκης προσκάλεσαν τον Γρηγόριο Παλαμά να εξέλθει του Αγίου Όρους και να συμβάλει στην αντιμετώπιση του ζητήματος. Το 1337 έρχεται στη Θεσσαλονίκη. Από το 1338 έως το 1341 απαντώντας στις θέσεις Βαρλαάμ συντάσσει σε τρεις τριάδες Λόγους υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ.114</ref> Τον Οκτώβριο του 1340 ο Βαρλαάμ καταθέτει στη σύνοδο βιβλίο με τίτλο Κατά Μασσαλιανών.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ. 54</ref> Την άνοιξη του 1341 ο Πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας προσκαλεί τον Παλαμά στην Κωνσταντινούπολη που τον κατηγορεί για παρασυναγωγή και θέλει τη διοικητική του τιμωρία. Όμως εκείνος προβάλει τη θεολογική διάσταση του ζητήματος, το οποίο χρήζει συνοδικής αντιμετώπισης. Την άποψη αυτή αποδεχόταν και η αυτοκράτειρα Άννα ενώ περίμεναν τον ερχομό του Ανδρόνικου Γ'<ref>Νικόλαος Κατσιαβριάς, Νικόλαος Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΕΚΠΑ, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ,2001, σελ. 32</ref>

Α' Ησυχαστική Σύνοδος

Συγκλήθηκε στις 10 Ιουνίου του 1341 ημέρα Κυριακή<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ.70</ref>. Ο πατριάρχης-και όχι ο αυτοκράτορας,ο οποίος επικύρωσε την πρωτοβουλία του πατριάρχη<ref name="ReferenceC">Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ. 69</ref>- συγκάλεσε τους αντιδίκους, όμως μεροληπτούσε σε βάρος των μοναχών και του Παλαμά, επειδή δεν προσκλήθηκε προσωπικώς αλλά η Εκκλησία της Θεσσαλονίκης, ενώ την πρόσκληση την επέδωσε ο κατήγορος Βαρλαάμ, κάτι παράτυπο που μετά από παρέμβαση του Ακινδύνου η πρόσκληση τελικά μεταβιβάζεται από τον ίδιο τον Ακίνδυνο<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ.60-61</ref>. Οι εργασίες της διήρκεσαν μία ημέρα. Συγκλήθηκε στο ναό της Αγίας Σοφίας στα κατηχουμενεία, δηλαδή τα υπερώα του ναού<ref name="ReferenceC"/>. Παρόντες ήταν ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ' ο Παλαιολόγος ως πρόεδρος της συνόδου σύμφωνα με τους Μάγιεντορφ και Χρήστου. Η προεδρία της συνόδου από τον αυτοκράτορα απορρίπτεται επειδή οι μαρτυρίες είναι μεταγενέστερες και αναξιόπιστες, ενώ η κανονική παράδοση προέβλεπε να προεδρεύει ενδημουσών συνόδων ο εκάστοτε αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Επίσης και η άποψη της συμπροεδρίας πατριάρχη και αυτοκράτορα απορρίπτεται.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ. 75-78</ref> Επίσης ο Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης Δ' Καλέκας, επίσκοποι, αρχιμανδρίτες ηγούμενοι του Αγίου Όρους και της Κωνσταντινούπολης, κληρικοί, ο μέγας δομέστικος Ιωάννης Καντακουζηνός, η σύγκλητος, κριτές καθολικοί της πόλεως<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ.71-75</ref>. Η σύνοδος καταδίκασε τον Βαρλαάμ και αθώωσε τον Γρηγόριο Παλαμά. Απαγόρευσε στον τελευταίο να ξαναθίξει το θέμα. Ο Βαρλαάμ ζήτησε συγγνώμη και έφυγε οριστικά για την Ιταλία. Μετά την αναχώρηση του Παλαμά η έριδα δεν σταμάτησε αλλά ανακινήθηκε από τον Γρηγόριο Ακίνδυνο, οπαδό των αρχών του Βαρλαάμ.<ref>Νικόλαος Κατσιαβριάς, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΕΚΠΑ, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ,2001, σελ. 32-33 Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.62-63</ref> Ήδη από τις προσυνοδικές συζητήσεις ο Πατριάρχης και οι λοιποί αρχιερείς πληροφορούνται για τις θέσεις του Βαρλαάμ και μεταστρέφονται υπέρ του Παλαμά, ενώ ο Βαρλαάμ προσπάθησε να αποφύγει τη συμμετοχή τους στις εργασίες της συνόδου διαπιστώνοντας την σε βάρος του αλλαγή του κλίματος,επικαλούμενος την απουσία του αυτοκράτορα.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997, σελ.63-64</ref>. Η σύνοδος αυτή παρέμεινε ωστόσο σημείο έριδας σχετικά με τις λεπτομέρειές της.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 435</ref> Ο Ακίνδυνος, η προσωπικότητα του οποίου δεν έχει ξεκαθαρίσει απολύτως,<ref>Μίλτων Ανάστος, «Θεολογία: ο Ησυχασμός και η καταξίωσή του από την Ανατολική Εκκλησία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Θ, (1980),Εκδοτική Αθηνών, σελ.376</ref> αρχικά επιθυμούσε να συνδιαλλάξει τους δύο αντιπάλους.<ref>Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ. 3ος, μτφρ.Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ.Ιστορικές εκδόσεις Στεφ.Βασιλόπουλος, Αθήνα,1993, σελ. 209</ref> Αντιμαχόταν όχι την Αγιορείτικη πνευματικότητα αλλά την παλαμική διάκριση μεταξύ ουσίας και ενέργειας.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003,σελ. 435</ref>

Β' Ησυχαστική Σύνοδος

Ο Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος πέθανε στις 14/15 Ιουλίου 1341 και ο ανήλικος Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος, τέθηκε υπό την επιτροπεία του μεγάλου δομέστικου Ιωάννη Καντακουζηνού και του μεγάλου δούκα Αλέξιου Απόκαυκου. Ο πατριάρχης και φίλος του Ακίνδυνου αν και δεν το επιθυμούσε συγκάλεσε σύνοδο τον Ιούλιο του 1341 στην Αγία Σοφία με την παρουσία του Ιωάννη Καντακουζηνού, μελών της συγκλήτου και του Γρηγόριου Ακίνδυνου και του Γρηγόριου Παλαμά. Η σύνοδος καταδίκασε προφορικά τον Γρηγόριο Ακίνδυνο.<ref>Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.63-64</ref> Επειδή ο Ιωάννης Καντακουζηνός προήδρευσε στην τελευταία αυτή σύνοδο περιέπλεξε ακόμα πιο πολύ τα πράγματα: η βασιλεύουσα δυναστεία το εξέλαβε ως σφετερισμό αυτοκρατορικού προνομίου. O Παλαμάς ήταν ενθουσιώδης υπερασπιστής των δικαιωμάτων του Ιωάννη Καντακουζηνού, ο οποίος δεν ήταν ακόμα φίλος και υποστηρικτής του Παλαμά, να ενεργεί ως αντιβασιλέας της αυτοκρατορίας. Στο πρόσωπο της βασιλομήτωρος Άννας έβλεπε τον «[...] κίνδυνο υποταγής στην Ρώμη»<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.779</ref> Από την άλλη μεριά ο Καντακουζηνός είχε ταχθεί με το μέρος του Παλαμά τον Ιούνιο και τον Αύγουστο<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 436</ref>, αλλά όμως είχε μεγάλο γόητρο Παλαμάς ο πατριάρχης δεν μπορούσε να τον περιορίσει και του επιτράπηκε <ref>Donald Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1996, σελ. 336</ref> να ζει σε μια στη μονή του Αγίου Μιχαήλ στο Σωσθένιο του Βοσπόρου. <ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.779</ref>

Β' φάση της ησυχαστικής έριδας: 1341-1347

Στην δεύτερη αυτή φάση κυριαρχούν οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις και ο Γρηγόριος Παλαμάς τελεί υπό διωγμό.<ref name="ReferenceB"/> Αποφασίζει να φύγει από την Κωνσταντινούπολη και μεταβαίνει στα μέσα του χειμώνα του 1341-1342 στην μονή των ουρανίων αρχιστρατήγων <ref>Σταύρος Κουρούσης, «Γρηγορίου του Παλαμά τέσσαρες ανέκδοτοι επιστολαί προς Άγιον Όρος»,Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ,32 (1963) σελ.334</ref> Ο Καλέκας κατηγορεί τον Παλαμά για δογματικά ζητήματα και για μυστικές επαφές με τον Καντακουζηνό. Έτσι κρίνεται αναγκαία η απομάκρυνσή του από την Κωνσταντινούπολη και στις αρχές Ιουνίου 1342 μεταβαίνει στην Ηράκλεια της Θράκης. Μετά τέσσερις μήνες τον επαναφέρουν στην βυζαντινή πρωτεύουσα.<ref>Σταύρος Κουρούσης, «Γρηγορίου του Παλαμά τέσσαρες ανέκδοτοι επιστολαί προς Άγιον Όρος»,Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ,32 (1963) σελ.335</ref> Το 1343 ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας με την υποστήριξη του Ακινδύνου συνέλαβε τον Παλαμά και τον είχε υπό κράτηση <ref>Donald Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1996, σελ. 336-337</ref> αρχικά σε μια μονή της Κωνσταντινούπολης, μετά για δυο μήνες στην Αγία Σοφία μαζί με δεκαέξι μονάχους και στη συνέχεια στα 1343 στις φυλακές των ανακτόρων.<ref>Σταύρος Κουρούσης, «Γρηγορίου του Παλαμά τέσσαρες ανέκδοτοι επιστολαί προς Άγιον Όρος»,Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ,32 (1963) σελ.335-336</ref> Το 1344 ενδημούσα σύνοδος της Κωνσταντινούπολης τον έθεσε εκτός εκκλησιαστικής κοινωνίας επειδή παρερμήνευσε τον Τόμο του 1341 και επειδή δεν μνημόνευσε τον Πατριάρχη.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.779</ref> Ο μέγας δομέστικος Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός που ανήκε στην τάξη των πιο πλούσιων βυζαντινών γαιοκτημόνων θεωρούσε ότι έπρεπε να ανατεθεί στον ίδιο η αντιβασιλεία στη θέση του ανήλικου Ιωάννη Ε'. Ο Καντακουζηνός εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και κατέφυγε στο Διδυμότειχο, όπου προετοίμασε στάση ανακηρυσσόμενος αυτοκράτορας το 1341 και δεχόμενος το στέμμα το 1346. Παράλληλα γύρω από τους Παλαιολόγους σχηματίστηκε αντίσταση.

Γ' Ησυχαστική Σύνοδος

Η Βασίλισσα Άννας της Σαβοΐας μπροστά στην προοπτική της νίκης του Ιωάννη Καντακουζηνού άφησε ελέυθερο τον Παλαμά <ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.779</ref> και συγκάλεσε στις 2 Φεβρουαρίου 1347 σύνοδο στο Βασιλικό Παλάτιο. Παρόντες ήταν η βασίλισσα με τον γιο της Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο, ο πρώτος του Αγίου Όρους, αγιορείτες μοναχοί, αρχιερείς, αρχιμανδρίτες, ηγούμενοι, η σύγκλητος.Η σύνοδος καταδίκασε τον Ακίνδυνο και καθαίρεσε τον Ιωάννη Καλέκα ως βαρλααμμίτη και ακινδυνόφρονα. Καρπός της Συνόδου ήταν ο Τόμος του 1347 ο οποίος συντάχθηκε και υπογράφτηκε στις 8 Φεβρουαρίου 1347. Νέος Πατριάρχης εξελέγη ο ο ησυχαστής Ισίδωρος Α', ο οποίος κατέστησε τον Γρηγόριο Παλαμά αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης.<ref>Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ. 64 Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.779</ref>

Γ' φάση της ησυχαστικής έριδας: 1347-1368

Τα Ζηλωτικά και ο Παλαμάς

Στην Θεσσαλονίκη είχε εκδηλωθεί κίνημα κατά της ανάρρισης του Καντακουζηνού κατευθυνόμενη από του Ζηλωτές. Ήταν υποστηρικτές των Παλαιολόγων και πολέμιοι των Καντακουζηνών επειδή ήθελαν την ενίσχυση της κεντρικής κυβέρνησης, ενώ η Θεσσαλονίκη ήθελε αυτονομία.<ref>Donald Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1996, σελ. 309-310</ref> Επειδή ο Παλαμάς ήταν φιλικά διακείμενος του Καντακουζηνού, δεν έγινε δεκτός ως αρχιεπίσκοπος, παρά την κατοπινή συμφιλίωση των δύο αυτοκρατόρων. Μετά πολύμηνη παραμονή στο Άγιο Όρος επέστρεψε άπρακτος στην Κωνσταντινούπολη. Σε μια νέα προσπάθειά του να μεταβεί στην εκκλησιαστική έδρα του οι Ζηλωτές αξίωσαν να να μην μνημονεύει τον Καντακουζηνό στη λειτουργία, αλλά αρνήθηκε και μόνο ύστερα από την κατάληψη της πόλης από τον Καντακουζηνό, μετά τρία έτη από τη χειροτονία του δηλαδή ο Παλαμάς εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη <ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.780-781</ref> Εκφωνεί την ποιμαντική ομιλία του με τίτλο Περί της προς αλλήλους ειρήνης τρεις ημέρες μετά την είσοδό του στην πόλη. Τηρεί ίσες αποστάσεις από τις συγκρουόμενες μερίδες και αποδίδει την μεταξύ τους διαμάχη «στο μίσος που υπεισήλθε στις καρδιές των ανθρώπων συνεργεία του πονηρού» Ο Παλαμάς υπαινίσσεται πως οι έχοντες ήταν τα θύματα των μη εχόντων ,οι κρείττονες του χείρονος μέρους. Όπως επισημαίνει ο Ευάγγελος Χρυσός, «με τις επισημάνσεις αυτές αγγίζει τα όρια της προσχώρησης στη μια από τις εμφύλιες παρατάξεις[...]»<ref>Ευάγγελος Χρυσός, «Σχόλια για το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη», σελ.709-710 [1]</ref> Για τον Παλαμά αιτία της διχόνοιας είναι η αμαρτία,ο αρχηγός της κακίας ενοικεί στους στασιάρχες και στασιαστές καθιστώντας τους ανυπάκουους στους επίγειους βασιλείς κάτι που συνιστά βαρύτατο ολίσθημα.<ref>Κωνσταντίνος Π. Κωτσιόπουλος, Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349). Ιστορική, Θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 216</ref> Αφού εκφωνεί τον ενωτικό λόγο του, οι εχθροί και οι αντίπαλοί του που του είχαν δημιουργήσει τόσα προβλήματα σπεύδουν, σύμφωνα με τον Φιλόθεο Κόκκινο, με δάκρυα στα μάτια να ζητήσουν συγγνώμη.<ref>Κωνσταντίνος Π. Κωτσιόπουλος, Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349). Ιστορική, Θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 144</ref> Για τον πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Μεταλληνό «Μετά την πτώση των Ζηλωτών, προς τους οποίους ο Παλαμάς φάνηκε ειρηνικός, ο Λαός τον δέχθηκε στη Θεσσαλονίκη (Δεκέμβριος 1350) με πανηγυρισμούς. Ο Παλαμάς καταδίκασε τα εγκλήματα, που είχαν διαπραχθεί από τους Ζηλωτές, αλλά εισήλθε ως ειρηνευτής στη Θεσσαλονίκη,»<ref>Πρωτ. Γεώργιος Μεταλληνός, «Ησυχαστές και Ζηλωτές Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση στον Βυζαντινό 14ο αιώνα»[2]</ref>

Δ' Ησυχαστική Σύνοδος

Νέος πολέμιος του Παλαμά αναδεικνύεται ο Νικηφόρος Γρηγοράς. Ο Ισίδωρος Α' Κωνσταντινουπόλεως δίνει τη θέση του στον Κάλλιστο Α' ο οποίος συγκαλεί σύνοδο για την οριστική επίλυση του ζητήματος. Στη σύνοδο αυτή πολέμιοι του Παλαμά ήταν οι μητροπολίτες Ματθαίος Εφέσου, ο Γάνου Ιωσήφ, και ο μοναχός Νικηφόρος Γρηγοράς. Η σύνοδος συνεκλήθη το 1351 μεταξύ 17 Μαΐου και Ιουλίου/Αυγούστου σε δύο φάσεις: η πρώτη σε πέντε συνεδρίες στο αλεξιακό τρίκλινο των Βλαχερνών, με την παρουσία του Ιωάννη Καντακουζηνού ο οποίος και προήδρευε και η δεύτερη στο ναό της Αγίας Σοφίας μόνο με τα μέλη της συνόδου και πρόεδρο τον πατριάρχη. Η σύνοδος αυτή ενέκρινε τη διδασκαλία του Γρηγόριου Παλαμά και ο Ακίνδυνος καταδικάστηκε. Οι δύο μητροπολίτες Ματθαίος Εφέσου και Γάνου Ιωσήφ καθαιρέθηκαν, οι οπαδοί τους αφαιρέθηκαν μεταξύ των οποίων και ο Γρηγοράς, ο οποίος περιορίσθηκε στην μονή της Χώρας.<ref>Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.64-65</ref> Οι αποφάσεις της συμπεριλήφθηκαν στο Συνοδικό της Ορθοδοξίας , κάτι που πιστοποιούσε πως ήταν «δεσμευτικές και έγκυρες»<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 439</ref> Την σημασία της Συνόδου του 1351 υπογραμμίζει η πρόταση των πανεπιστημιακών θεολόγων Στυλιανού Παπαδόπουλου και Αθανάσιου Γέβτιτς να συναριθμηθεί στις οικουμενικές συνόδους της Ορθόδοξης Εκκλησίας.<ref>Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.65</ref> Δεν έλειψαν όμως και οι αντιδράσεις σε βάρος των αποφάσεων της συνόδου: σύμφωνα με τον Γρηγορά, ο μητροπολίτης Κιέβου Θεόγνωστος απέρριψε τους τόμους του Παλαμά ως εκφράζοντες ελληνικήν πολυθεΐαν ενώ συνέταξε ανασκευές των έργων του. Όμως οι σύγχρονες πηγές των γεγονότων δεν επιβεβαιώνουν κάτι τέτοιο.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997, σελ. 266</ref>

Ε' Ησυχαστική Σύνοδος

Το 1368 η έριδα ανανεώθηκε με τον μοναχό του Αγίου Όρους Πρόχορο Κυδώνη, ο οποίος καταγγέλθηκε στον νέο Πατριάρχη Φιλόθεο ως οπαδός του Βαρλαάμ και του Ακίνδυνου. Η σύνοδος του 1368 καταδίκασε τον Πρόχορο και αναγνώρισε τον Γρηγόριο Παλαμά ως άγιο της Εκκλησίας.<ref>Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.65</ref>

Τα τελευταία χρόνια

[[Αρχείο:StGregoryPalamasReliquary.png|thumb|Η λειψανοθήκη του Γρηγορίου Παλαμά στον Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη Θεσσαλονίκη]] Στα 1354-1355 ο Γρηγόριος Παλαμάς πέρασε ένα χρόνο στη Μικρά Ασία ως αιχμάλωτος των Τούρκων που έπιασαν το πλοίο του καθώς ταξίδευε από τη Θεσσαλονίκη στην πρωτεύουσα. Εξαγοράστηκε από Σέρβους εμπόρους,ίσως απεσταλμένους του κράλη Στέφανου Δουσάν,ο οποίος πάντοτε επεδίωκε τον προσεταιρισμό του και επέστρεψε στην επισκοπή του.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.270</ref> Μετά την απελευθέρωσή του και μέχρι το θάνατό του από ασθένεια στις 14 Νοεμβρίου του 1359,<ref>Κ. Ι. Δυοβουνιώτου, Το έτος του θανάτου Γρηγορίου του Παλαμά, Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Αθηνών, τομ.1 (1926),σελ.74</ref> σε ηλικία 63 ετών,<ref>Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.65</ref> παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη όπου και αφοσιώθηκε στην άσκηση των ποιμαντικών του καθηκόντων. Νεώτεροι ερευνητές δέχονται ως έτος θανάτου του το 1357.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997, σελ. 35, υποσ. 4</ref>

Η ησυχαστική παράδοση και ο Γρηγόριος Παλαμάς

Ο όρος ησυχία χαρακτηρίζει τον τρόπο ζωής που διάλεξαν οι ερημίτες, αφιερωμένοι στη θεωρία και την αδιάλειπτη προσευχή.<ref>Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.207</ref> Ο όρος ησυχαστής χρησιμοποιήθηκε για να προσδιορίσει τον ερημίτη και αναχωρητή, από τις απαρχές του μοναχισμού. Εμφανίζεται στα κείμενα του Ευάγριου Ποντικού ο οποίος «ήταν ο πρώτος μεγάλος πατέρας που κωδικοποίησε τη μοναχική διδασκαλία για την προσευχή» και <ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 27</ref> «καλύτερα από κάθε άλλον»<ref>Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ208</ref> διατύπωσε τη θεολογία της προσευχής ως την ανώτατη πράξη του νου, μια ανάβαση του νου στο Θεό. Ο σκοπός, το περιεχόμενο και η δικαίωση της ησυχαστικής-ερημιτικής ζωής ήταν για τον Ευάγριο η νοερά προσευχή, ή η αδιάλειπτη προσευχή του νου.<ref>Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.208-209</ref> Η άσκηση και ο τρόπος προσευχής περιλήφθηκαν από τον Ευάγριο σε ένα μεταφυσικό και ανθρωπολογικό σύστημα νεοπλατωνικής έμπνευσης.<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989,σελ.26</ref> μετασχηματίζοντάς τον σε ένα «πνευματιστικό διανοητισμό»<ref>John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ.31</ref> Στα τέλη του 4ου αιώνα σημειώθηκε μια νέα εξέλιξη «προς την κατεύθυνση της χριστοκεντρικότητας» υπό την επιρροή των έργων του αγίου Μακάριου του Μεγάλου, τα οποία ο Παλαμάς γνώριζε και παρέπεμπε σε αυτά συχνά: «Το κέντρο της ανθρώπινης συνείδησης και της θείας παρουσίας στον άνθρωπο φαίνεται να συγκλίνει όχι στο νου, αλλά στην καρδιά» Η ορολογία του Μακάριου απομακρύνεται από τον νεοπλατωνισμό και γίνεται βιβλικότερη και χρωματιζόμενη από την ιουδαϊκή ανθρωπολογία.<ref>Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.210</ref> Τον 14ο αιώνα σημειώνεται ανανέωση του μοναστικού βίου απέναντι στην προηγηθείσα γενική παρακμή: σε κείμενα της εποχής του Νικηφόρου Ησυχαστή<ref>Για τον Νικηφόρο Ησυχαστή δες: Βασίλειος Τατάκης, «Νικηφόρος Μοναχός Ησυχαστής»,στο: του ιδίου, Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980, σελ.157-172</ref> και του Αγίου Γρηγορίου Σιναΐτη, ο οποίος είναι σύγχροχος αλλά αρκετά πρεσβύτερος του Παλαμά<ref>Βασίλειος Τατάκης, «Νικηφόρος Μοναχός Ησυχαστής»,στο: του ιδίου, Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980, σελ.159</ref> αναφέρονταν στην επίκληση του θείου ονόματος συνδυαζόμενη με ειδικές τεχνικές, που προϋπέθεταν προσήλωση του βλέμματος στη μέση του σώματος ή στην καρδιά και έλεγχος της αναπνοής. Οι ασκήσεις αυτές συνδυάζονταν με τα λόγια της προσευχής Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με (τον αμαρτωλό), συνεχώς επαναλαμβανόμενης. Αν και ο τελικός στόχος ήταν η προσευχή, οι μοναχοί ισχυρίζονταν πως είχαν εμπειρία του θείου φωτός. Οι σωματικές τεχνικές αν και εν μέρει αναφέρονται από τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος (α' μισό 7ου αι.) δεν πρέπει να είναι παλαιότερες του 13ου αιώνα. Αλλά και η θεωρία και η πράξη της καθαρής νοεράς προσευχής δεν απουσίαζαν από τα πρώτα βήματα του ασκητισμού.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 424-425</ref> Ο Θεόληπτος Φιλαδελφείας, δάσκαλος του Γρηγόριου Παλαμά, υπήρξε ο ίδιος μαθητής του Νικηφόρου του Ησυχαστή.<ref>Βασίλειος Τατάκης, «Νικηφόρος Μοναχός Ησυχαστής»,στο: του ιδίου, Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980, σελ.158</ref> Νικηφόρος και Παλαμάς δεν συναντήθηκαν ποτέ στη ζωή τους, όμως υφίσταται πνευματική σχέση ματαξύ των δύο: διά μέσου του Θεολήπτου, διά του κινήματος που ενέπνευσε ο πρώτος και του συγγραφικού του έργου, κυρίως του Λόγος περί νήψεως και φυλακής καρδίας.<ref>Βασίλειος Τατάκης, «Νικηφόρος Μοναχός Ησυχαστής»,στο: του ιδίου, Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980, σελ.160-161</ref>

Η σχέση με τον Μεσσαλιανισμό

Ο Γρηγόριος Παλαμάς κατηγορήθηκε για μεσσαλιανισμό από τον Βαρλαάμ: Η αφετηρία της σύγχυσης της νοεράς προσευχής των ησυχαστών με εκείνης των μεσσαλιανών ήταν η πεποίθηση των ησυχαστών ότι στην κατάστασης της θεώσεως είχαν όραση του ακτίστου φωτός ως παροχή και δωρεά του Θεού, ενώ οι μεσσαλιανοί πίστευαν ότι ενώνονται με το Θεό αμέσως, ανεξάρτητα από της Θεία Χάρη και τη μοναστική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας.<ref>Δέσπω Λιάλιου, «Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ως αναίρεση των Πελαγιανικών και Μεσσαλιανικών εκφράσεων στο χώρο της Βαλκανικής», στο: Χριστιανική Θεσσαλονίκη ΛΘ'-Μ΄Δημήτρια Πρακτικά ΙΗ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο: Εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης-ΙΘ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Θεσσαλονίκη και η Χερσόνησος του Αίμου, εκδ.University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ.199-200</ref> Ο Βαρλαάμ το έκανε αυτό είτε διότι είχε σύγχυση και άγνοια της νηπτικής παράδοσης της Εκκλησίας, είτε έδρασε με κακοβουλία.<ref>Δέσπω Λιάλιου, «Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ως αναίρεση των Πελαγιανικών και Μεσσαλιανικών εκφράσεων στο χώρο της Βαλκανικής», στο: Χριστιανική Θεσσαλονίκη ΛΘ'-Μ΄Δημήτρια Πρακτικά ΙΗ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο: Εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης-ΙΘ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Θεσσαλονίκη και η Χερσόνησος του Αίμου, εκδ.University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ. 205</ref>

H ησυχαστική έριδα: θεολογικο-φιλοσοφικές διαστάσεις και παράμετροι

Στις πηγές οι απαρχές της σύγκρουσης επικεντρώνεται στην έννοια των όρων αποδεικτικός και διαλεκτικός που αφορούν την γνώση του Θεού. Οι όροι χρησιμοποιήθηκαν στην αντιλατινική πολεμική του Βαρλαάμ για το θέμα του filioque.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997,σελ. 39-40. Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.215 Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003,sel. 432</ref> O Βαρλαάμ πίστευε πως οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι δεν διέφεραν και πολύ από τους φωτισμένους από τη χάρη χριστιανούς επειδή και αυτοί φωτίζονταν ενίοτε από τον Θεό. Η ανθρώπινη θεολογική σκέψη ήταν ανεπαρκής ενώ η γνώση του Θεού ως πραγματική προσωπική εμπειρία του θείου, ήταν αδύνατη. Όσον αφορά για τη βίωση της θέας του Θεού για την οποία διατείνονταν οι μοναχοί, ο Βαρλαάμ το θεωρούσε ως κοσμικό φαινόμενο και όχι θείο ή άκτιστο φως, αφού σε τελική ανάλυση ο Θεός είναι απρόσιτος Όσον αφορά τις σωματικές ασκήσεις τις χαρακτήριζε ως ομφαλοσκοπία.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 432-433</ref> Οι θεολογικές προϋποθέσεις της έριδας εντοπίζονται εν μέρει στην Τριαδολογία του Αυγουστίνου και στον αριστοτελισμό της θεολογίας του Θωμά Ακινάτη. Η ασαφής διάκριση μεταξύ της αΐδιας ύπαρξης και της οικονομικής φανέρωσης των προσώπων της Αγίας Τριάδος που εντοπίζεται στον Αυγουστίνο και η διδασκαλία του Θωμά Ακινάτη ότι ο Θεός είναι απλός, actus purus (καθαρή ενέργεια =καθαρό είδος) κινούνται στον αντίποδα της διάκρισης που κάνει ο Παλαμάς μεταξύ ουσίας και ενεργειών.<ref>Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.154</ref>

Η ησυχαστική έριδα και οι πολιτικοκοινωνικές διαστάσεις της

Η πολιτική και κοινωνική ρευστότητα της περιόδου ενθάρρυνε την στροφή προς το μεταφυσικό και η ησυχαστική έριδα μπορεί να ιδωθεί και υπό αυτό το πρίσμα.<ref>Γεώργιος Μαντζαρίδης, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού,εκδ. Α/φοί Κυριακίδη,Θεσσαλονίκη, 1990,σελ.125</ref> Για τον Μαρξιστή βυζαντινολόγο Τηλεμαχο Λουγγή, τον ησυχασμό υποστήριζαν οι φεουδάρχες της επαρχίας . Η ελλονορθόδοξη φεουδαρχική αριστοκρατία με αρχηγό τον Ιωάννη Καντακουζηνό, ενίσχυε τις κεντρόφυγες τάσεις προσδίδοντάς τους ιδεολογική κάλυψη με το κίνημα του ησυχασμού.<ref>Τηλέμαχος Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας τομ.Β (1204-1453),εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2011, σελ. 125-126</ref>

Η περί Θεού διδασκαλία του Γρηγόριου Παλαμά

Η διάκριση που κάνει ο Παλαμάς μεταξύ ουσίας και ενέργειας του Θεού κατανοούνται αντιστοίχως αναφορικά με τον Πλάτων και τον Αριστοτέλη αντίστοιχα. Τα σχετικά με την ουσία θυμίζουν την πλατωνική ιδέα του Αγαθού και την ταύτισή της με τη θεότητα ως κάτι ασύλληπτο από τον ανθρώπινο νου, αλλά και με οντολογική έννοια, ως η πρώτη εκείνη αιτία δηλαδή από την οποία εξαρτάται το κάθετι. Η ενέργεια από την άλλη πλευρά κατανοείται με την οντολογική σημασία του όρου στην Αριστοτελική σκέψη σε σχέση με την κίνηση. και το Θεό ως πρώτον κινούν ακίνητον.<ref>Μιχάλης Μακράκης, Ιστορία της φιλοσοφίας της θρησκείας, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1994, σελ. 40-41</ref>

Γνωσιολογία του Γρηγόριου Παλαμά

Ο Παλαμάς κάνει διάκριση μεταξύ επιστημονικής-φιλοσοφικής συλλογιστικής και θεολογικού στοχασμού. Η αριστοτελική-διαλεκτική απόδειξη δεν κινείται στο ίδιο μεθοδολογικό επίπεδο με τις αποδείξεις των θεολογικών κειμένων.<ref>Χρήστος Τερέζης, «Ο αντισκεπτικιστικός και αντιδογματικός χαρακτήρας της Ορθόδοξης χριστιανικής γνωσιολογίας με αφορμή τα κείμενα του Γρηγόριου Παλαμά», στο: του ιδίου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1993, σελ.229</ref> Ως προς την χρήση των όρων και των ονομάτων αυτά δεν είναι προσδιοριστικά και εξαντλητικά της ουσίας του, αλλά δηλώνουν τον τρόπο και το είδος των παραγωγικών εκδηλώσεών του που εκπέμπει ως ενέργεια έξω από το πεδίο της καθαυτό ύπαρξής του.<ref>Χρήστος Τερέζης, «Ο αντισκεπτικιστικός και αντιδογματικός χαρακτήρας της Ορθόδοξης χριστιανικής γνωσιολογίας με αφορμή τα κείμενα του Γρηγόριου Παλαμά», στο: του ιδίου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1993, σελ.231</ref> Υπάρχουν στοιχεία του Θεού που αποτελούν αντικείμενο έρευνας, απόδειξης και γνώσης και στοιχεία που παραμένουν ανεξερεύνητα.<ref>Χρήστος Τερέζης, «Ο αντισκεπτικιστικός και αντιδογματικός χαρακτήρας της Ορθόδοξης χριστιανικής γνωσιολογίας με αφορμή τα κείμενα του Γρηγόριου Παλαμά», στο: του ιδίου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1993, σελ.232</ref> Ως προς τον τρόπο έρευνας των θεολογικών ζητημάτων, ο Παλαμάς προκρίνει τον αποδεικτικό συλλογισμό και όχι τον αριστοτελικό διαλεκτικό. Αυτή η διάκριση ξεκινά από τη διάκριση των διαφορετικών οντολογικών επιπέδων που απαιτούν διαφορετική μεθοδολογία: έτσι ο αποδεικτικός συλλογισμός αφορά αντικειμενικά δεδομένα μονίμως ισχύοντα (ο Θεός συνεχώς υπάρχει και δεν αλλάζει) και ο διαλεκτικός αναφέρεται στα αισθητά μεταβλητά οντολογικά δεδομένα. Ο πρώτος γίνεται με καταφατικούς και αποφατικούς όρους.<ref>Χρήστος Τερέζης, «Ο αντισκεπτικιστικός και αντιδογματικός χαρακτήρας της Ορθόδοξης χριστιανικής γνωσιολογίας με αφορμή τα κείμενα του Γρηγόριου Παλαμά», στο: του ιδίου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1993, σελ.233</ref>

Συγγράμματα Γρηγόριου Παλαμά

Τα έργα που μας άφησε διακρίνονται σε δογματικά, ασκητικά, λειτουργικά, ποιμαντικά, αγιολογικά, ηθικά και ομιλίες.<ref>Θεόδωρος Αγατιανός, Ο Βυζαντινός ησυχασμός σε αντιπαράθεση με την θεολογία της δύσης. Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς-αντιησυχαστές,Διπλωματική εργασία, Α.Π.Θ., Θεολογική Σχολή-τμ.Ποιμαντικής και κοινωνικής θεολογίας, Θεσσαλονίκη, 2015, σελ. 23</ref>

Περί του Αγίου Πνεύματος

  • Λόγοι δύο αποδεικτικοί περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος: γράφτηκαν περί 1335 και είναι από τα πρώτα έργα του Παλαμά. Συντάχθηκαν για να αποκρούσουν τη θέση που ο Βαρλαάμ υποστήριξε μέσα από δεκαοκτώ αντιλατινικές πραγματείες<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997, σελ.40, υποσ.9</ref>-στο διάλογο με τους Λατίνους- πως ο ισχυρισμός τους για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος δεν θεμελιώνεται στη λογική, διότι το θείον είναι ακατάλυπτο και αναπόδεικτο.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.783</ref>
  • Αντεπιγραφαί εις τας επιγραφάς του Βέκκου: εδώ αναιρείται ο ισχυρισμός του Ιωάννη Βέκκου ότι το λατινικό δόγμα συμφωνεί με την πατερική διδασκαλία. Σύγχρονο με το προηγούμενο και αναθεωρημένο στα 1340.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.783</ref>

Συγγράμματα Υπέρ των Ησυχαζόντων

Ο Βαρλαάμ συντάσσει τρία βιβλία αντιησυχαστικού περιεχομένου, για τα οποία μόνο άκουσε ο Παλαμάς χωρίς όμως να τα έχει διαβάσει. Έτσι γράφει αντίστοιχο πόνημα στις αρχές του 1338. Στα τρία του βιβλία περιορίζει την αξία της θύραθεν σοφίας και διακρίνει τη σοφία σε θεία και ανθρώπινη. Μιλάει επίσης για την συγκέντρωση του νου εντός του σώματος, ενώ τέλος ασχολείται με τον θείο φωτισμό και την τελείωση. Όταν πια το 1339 ο Παλαμάς πληροφορήθηκε με μεγαλύτερη ακρίβεια για τα σχετικά τρία βιβλία του Βαρλαάμ συνέταξε άλλα τρία βιβλία με πιο αναλυτική επεξεργασία των ζητημάτων. Όταν ο Βαρλαάμ κατηγόρησε τον Παλάμα για μεσσαλιανισμό ο Παλαμάς απάντησε με τρία νέα βιβλία.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.784-785</ref> Επειδή εκδόθηκαν σε τρεις ομάδες από τρία βιβλία συνήθως ονομάζονται Τριάδες. Οι σύγχρονοί και οι μεταγενέστεροι του συγγραφέας τους, τα αντιμετώπισαν ως τα πιο σημαντικά από όλα του τα έργα,<ref>Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.207</ref> επειδή αποτελούσαν μια αξιόλογη συνοπτική έκθεση του περιεχομένου της ορθόδοξης μοναστικής πνευματικότητας.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 434</ref>

Επιστολές προς τους πρώτους ηγέτες των αντιησυχαστών

Τοποθετούνται χρονικά στα πρώτα χρόνια της έριδας, είναι αναλυτικά:

  • Α' προς Ακίνδυνον: αφού ο Ακίνδυνος πληροφόρησε τον Παλαμά σχετικά με την δυσφορία του Βαρλαάμ για την περι Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Παλαμά, ο τελευταίος του απάντησε εκθέτωντάς του τη διδασκαλία του για την εκπόρευση του Πνεύματος και τη γνώση του Θεού. Στάλθηκε το φθινόπωρο του 1336.
  • B' προς Ακίνδυνον: μετά την πρηγούμενη απαντητική επιστολή του Παλαμά, οι Ακίνδυνος και Βαρλαάμ του απαντούν και ο Παλαμάς τους ανταπαντά με την συγκεκριμένη. Στάλθηκε στις αρχές του 1337.
  • Α' προς Βαρλαάμ: χωρίς εριστική διάθεση αναγνώριζε τα πνευματικά προσόντα του Βαρλαάμ , αλλά απαντά στη διαλεκτική μέθοδο του Βαρλαάμ. Στάλθηκε στις αρχές του 1337.
  • Β' προς Βαρλαάμ: στάλθηκε το καλοκαίρι τοιυ 1337. Θέμα της είναι το ζήτημα της διαλεκτικής και αποδεικτικής μεθόδου. Στην θέση του Βαρλαάμ πώς ο Θεός προηγείται των κοινών εννοιών και επομένως δεν αποδεικνύεται, ο Παλαμάς ισχυρίζεται πως τα φθαρτά δεν αποδεικνύονται ενώ τα αιώνια αποδεικνύονται όχι όμως ανθρωπίνως.
  • Γ' προς Ακίνδυνον: στάλθηκε από την Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 1341. Εδώ κάνει τη διάκριση μεταξύ άκτιστης και ακατάλυπτης ουσίας και άκτιστων αλλά καταληπτών ενεργειών του Θεού.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.783-784</ref>

Επιστολές αναφερόμενες στην ησυχαστική έριδα

Ασκητικά και πνευματικά συγγράμματα

  • Βίος Πέτρου του Αθωνίτου. Γραμμένο περί το 1334 είναι το παλιότερο κείμενο του Παλαμά. Στηρίζεται σε παρόμοιο έργου του μοναχού Νικόλαου του 9ου αι.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.788-789</ref>
  • Κεφάλαια περί προσευχής και καθαρής καρδιάς. Από τα παλαιότερα έργα του.
  • Έτερα κεφάλαια (ανέκδοτα) από τα παλαιότερα.
  • Προς Πάυλον Ασάνην περί μεγάλου σχήματος. Σε αυτό επικρίνεται η από τον 8ο αιώανα εισαφωγή της διάκρισης μεταξύ μεγαλόσχημων και μικρόσχημων
  • Λόγος προς την Οσίαν Ξένην. Κέιμενο γραμμένο περί το 1345, αναφέρεται στην παιδαγωγός των θυγατέρων του Ανδρόνικου Γ' και αναπτύσσονται οι ανθρωπολογικές και δογματικές προϋποθέσεις του ασκητισμού.
  • Λόγος προς Φιλόσοφους Ιωάννην και Θεόδωρον. Γράφτηκε περί το 1345. Τα δύο αυτά πρόσωπα ήταν κοσμικοί μοναχοί ασχολούμενοι με τη φιλοσοφία. Τους εξηγεί την άσκηση με όρους κατανοητούς στη φιλοσοφική παιδεία τους.
  • Δεκάλογος της κατά Χριστόν νομοθεσίας. Γραμμένο μετά το 1347 αναπλαισιώνει τον μωσαϊκό δεκάλογο σύμφωνα με την καινοδιαθηκική και πατερική διδασκαλία.
  • Κεφάλαια φυσικά και θεολογικά. Γραμμένο περί το 1348 περιέχει ελάχιστα αντιρρητικά-πολεμικά στοιχεία, αναπτύσσοντας δογματικώς, ηθικώς και ανθρωπολογικώς τα σχετικά με την άσκσηση. Μπορεί να χαρακτηριστεί το δογματικότερο από τα έργα του Παλαμά.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.789</ref>

Η πρόσληψη του Γρηγόριου Παλαμά από την Ορθόδοξη θεολογία

Από το 1453 έως τον 19ο αιώνα

Από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποσιωπάται πλήρως από τα διάφορα επίσημα θεολογικά, αλλά και από τα εκλαϊκευτικά ή ποιμαντικά κείμενα των Ορθοδόξων. Οι Νικηφόρος Θεοτόκης, Ηλίας Μηνιάτης και Μελέτιος Πηγάς δεν τον αναφέρουν καθόλου στις ομιλίες τους για την Β' Κυριακή των νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής(ημέρα λειτουργικής μνήμης του Παλαμά). Άγνοια πλήρης υπάρχει σχετικά με τη σκέψη του στην Ορθόδοξη Ρωσία, αλλά ελληνόφωνοι ορθόδοξοι συνιστούν εξαιρέσεις: Μαξιμος Γραικός, Γαβριήλ Σεβήρος, Μητροφάνης Κριτόπουλος, Νικόδημος Μεταξάς, Νεκτάριος Ιεροσολύμων, Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης, Δοσίθεος Β΄ Ιεροσολύμων, Βικέντιος Δαμοδός, Ευγένιος Βούλγαρης, Αθανάσιος ο Πάριος, Άγιος Μακάριος Νοταράς και Νικόδημος ο Αγιορείτης. Οι Δοσίθεος Β΄ Ιεροσολύμων και Νικόδημος Μεταξάς αποπειρώνται να εκδώσουν τα Παλαμικά έργα, όπως και ο Νικόδημος ο Αγιορείτης. Η αναστολή δε οφείλεται στην δράση της λατινικής προπαγάνδας. Τελικά έργα του Παλαμά θα συμπεριληφθούν στην Φιλοκαλία του αγίου Νικόδημου Αγιορείτη και προηγουμένως στην έκδοση αποσπασματικών έργων από τον Νικόδημο Μεταξά και τον Αθανάσιο Πάριο.<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.25</ref>

Στον 20ο αιώνα

Ενώ η αποδοχή της θεολογικής διδασκαλίας του Γρηγορίου Παλαμά φαίνεται σχεδόν καθολική στον ορθόδοξο κόσμο, υπάρχουν και ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις «έντονης κριτικής ή κατάφωρης άγνοιας από ορισμένους ορθόδοξους θεολόγους και διανοητές», κατά τον θεολόγο Σταύρο Γιαγκάζογλου<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012),σελ. 49</ref> Η ελλαδική ακαδημαϊκή ορθόδοξη θεολογία αντιμετωπίζει ποικιλοτρόπως τη σκέψη του Παλαμά: κυμαίνεται από την άγνοια στην πλήρη κατάφαση του θεολογικού στοχασμού του.<ref>Για μια περιοδολόγηση δες: Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 123-161 [3]</ref> Ο Γρηγόριος Παπαμιχαήλ συγγράφει την πρώτη επιστημονική πραγματεία για την προσωπικότητα και τη σκέψη του Παλαμά.<ref>Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.91 Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.124 [4]</ref> Τα εγχειρίδια δογματικής των Ζήκου Ρώση και Χρήστου Ανδρούτσου δεν κάνουν καμία μνεία στον Παλαμά και τη θεολογία του.<ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.127-128 [5]</ref> Το 1922 δημοσιεύονται στον Νέο Ελληνομνήμωνα δύο έργα του Παλαμά, ενώ το 1917 εκδίδεται το περιοδικό Γρηγόριος Παλαμάς από τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.<ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 126-127 [6]</ref> Ο Πατρολόγος Δημήτριος Μπαλάνος <ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 134-135 [7]</ref> χαρακτηρίζει τον ησυχασμό ως μια ανώφελη ή άσκοπη έριδα ζήτημα που ερχόταν σε σύγκρουση με την ημετέραν λογικήν. Ο Παναγιώτης Τρεμπέλας στην Δογματική του δεν έκανε καμία αναφορά στον Παλαμά, ενώ στην δύση του βίου του έγραψε μελέτη για την σχέση του μυστικισμού με την αποφατική και καταφατική θεολογία.<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.49-50</ref><ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.133 [8]</ref> Το 1959 τιμάται στη Θεσσαλονίκη η εξακοσιοστή επέτειος από την κοίμηση του Παλαμά, ενώ ο εξωτερικός συνεργάτης της Ζωής Δημήτρης Κουτρουμπής θα είναι ο πρώτος που θα μιλήσει και θα γράψει για τον Παλαμά στην οργάνωση αυτή.<ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.135-136 [9]</ref> Σημαντικό σταθμό στην πρόσληψη του Παλαμά ήταν η ανάληψη της έκδοσης όλων των έργων του αγίου που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία και επιμέλεια του Πατρολόγου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Παναγιώτη Χρήστου στις αρχές της δεκαετίας του 1960 (1962).<ref>Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992,σελ. 95</ref> Για τον βιβλικό θεολόγο Σάββα Αγουρίδη ο Παλαμισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια βυζαντινή νεοπλατωνική θεολογία, ενώ η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών ήταν αποτέλεσμα την απόπειρας εκμηδένισης της σημασίας της κτιστής δημιουργίας έναντι της Αναγέννησης και του δυτικού ανθρωπισμού. Ο Παλαμάς για τον Αγουρίδη επεξεργάστηκε την θεολογία των ακτίστων ενεργειών για να ξεφύγει από την σκληρή πραγματικότητα της εποχής του. Όσον αφορά τους νεοπαλαμιστές Ρώσους θεολόγους αλλά και τους Ελλαδίτες ομοδόξους του επιχειρούν, κατά τον Αγουρίδη, μια ελιτίστικη κίνηση μοναστικών κύκλων και ως ατομοκεντρική φυγή από την ιστορική πραγματικότητα.<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.50-51</ref><ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.156-157 [10]</ref>

Η θέση του Γρηγορίου Παλαμά στην Ρωσική θεολογική σκέψη

Αν και η ρωσική ακαδημαϊκή θεολογική σκέψη μέχρι τον 19ο αιώνα δεν απέδιδε την δέουσα σημασία στον Παλαμά, υπογραμμίζοντας την ασυνέχεια της σκέψης του με εκείνη που διαμορφώθηκε μέχρι τον 8ο αιώνα,<ref>Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 125 [11]</ref> οι Ρώσοι θεολόγοι της διασποράς θα επαναφέρουν δυναμικά στο προσκήνιο την θεολογία του. Τα έργα του Παλαμά αρχίζουν να γίνονται γνωστά στην Δύση στην διάρκεια του 20ου αιώνος, χάρις στους Ρώσους θεολόγους της Διασποράς, οι οποίοι μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση εγκαθίστανται στην Δύση και κυρίως στην Γαλλία. Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της στροφής είναι Βλαδίμηρος Λόσσκυ και Ιωάννης Μάγεντορφ <ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.32-36</ref>

Η πρόσληψη του Γρηγορίου Παλαμά από τη δυτική θεολογική σκέψη

thumb|right|Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359)

Από το 1453 έως τον 19ο αιώνα

Οι Ρωμαιοκαθολικοί μισσιονάριοι που δρουν στην Ανατολή ασκούν δριμεία κριτική σε βάρος του Παλαμά: ο Ιησουίτης Φραγκίσκος Ριχάρδος εκδίδει σε ελληνική μετάφραση το έργο του Τα έργα της πίστεως της Ρωμαϊκής Εκκλησίας εις την διαφεύνδευσιν της ορθοδοξίας όπου κατηγορεί επί αιρέσει τον Παλαμά. Καλεί τους Ορθοδόξους να καύσουν ταΤριώδια μαζί με την ακολουθία του Παλαμά. Η Σκοτοδίνη του Γεράσιμου Βλάχου ήταν η απάντηση στην αντιπαλαμική αυτή πολεμική. Το 1635 ο D. Petau αποκαλεί την διδασκαλία του Παλαμά redicula dogmata, ενώ μαζί του συμφωνούν και οι λατινόφρονες και οι ουνίτες Ιωάννης Καρυόφυλλος, Πέτρος Αρκούδιος, Λέων Αλλάτιος. Παράλληλα οι Έλληνες σπουδαστές στο κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης πιέζονταν να αναθεματίζουν τους αντιλατίνους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Φτάνοντας στον 19ο αιώνα οπότε ο Ζακ Πολ Μιν ο οποίος ζήτησε συγγνώμη από τους αναγνώστες του επειδή συμπεριέλαβε μεταξύ των συγγραμμάτων λατινιζόντων και αντιησυχαστών και έργα του Παλαμά, αλλά αυτό το έκανε για λόγους ιστορικούς, όπως ισχυρίστηκε.<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.25-26</ref><ref>Αν υπάρχουν κάποια κείμενά του-απομονωμένα ή αποσπασματικές ανθολογίες- στους τόμους 150-151 της Patrologia του Migne, αυτό οφείλεται στο ότι τυπογραφεία του 19ου αι. ελάχιστα κείμενα του έχουν εκδόσει.Ettore Perrella, «Ο Γρηγόριος Παλαμάς και η Δύση», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.81, υποσ. 15</ref>

Στον 20ο αιώνα

Την τριακονταετία 1920-1950 ομάδα Ρωμαιοκαθολικών θεολόγων ερευνητών έχοντας επικεφαλής τον Martin Jugie άρχισε να εκδίδει έργα αντιησυχαστών και να ελέγχει τον Παλαμά για διάφορα ζητήματα όπως για πλατωνισμό,ότι ερμηνεύει ο ίδιος και οι μαθητές του σοφιστικά και υποκειμενικά της προηγούμενη πατερική παράδοση, καταστρατηγεί το δόγμα της απόλυτης απλότητας του Θεού με τις ανθρωπομορφικές του κατασκευές, πουθενά δεν ασχολείται με την Εκκλησία, καλλιεργεί έναν ψευδομυστικισμό, ενώ αποδεχόμενη η Ορθόδοξη Εκκλησία τις Παλαμικές διδασκαλίες (π.χ διάκριση ουσίας και ενεργειών, η ασκητική και ησχυχαστική εμπειρία της θέας του ακτίστου φωτός) εισάγει καινοτομίες.<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.28-31 Δέσπω Λιάλιου, «Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ως αναίρεση των Πελαγιανικών και Μεσσαλιανικών εκφράσεων στο χώρο της Βαλκανικής», στο: Χριστιανική Θεσσαλονίκη ΛΘ'-Μ΄Δημήτρια Πρακτικά ΙΗ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο: Εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης-ΙΘ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Θεσσαλονίκη και η Χερσόνησος του Αίμου, εκδ.University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ. 200, 202</ref> Δεν έλειψαν όμως και οι θετικές αναγνώσεις του Παλαμισμού, χωρίς να συγκροτούν ιδιαίτερο ρεύμα, στις οποίες υπερβαίνεται η παραδοσιακή νεοσαχαλιστική αντίληψη περί αιρετικής διδασκαλίας η οποία είναι άσχετη με την προηγούμενη θεολογική και ασκητική παράδοση των Ελλήνων πατέρων, ενώ λόγω της πατερικής κίνησης που η δυτική θεολογία γνώρισε ή της εμφάνισης της nouvelle theologie νέες αναγνώσεις επιχειρήθηκαν, όπως η συσχέτιση Θωμά Ακινάτη και Γρηγόριου Παλαμά. Επίσης αρχίζουν να απασχολούν την δυτική θεολογική έρευνα όψεις της Παλαμικής θεολογίας, όπως η πνευματολογία του, η μαριολογία του, η ασκητική μυστική του, η περί θεώσεως και απολυτρώσεως διδασκαλία του. Τέλος το 1970 ιδρύθηκε στην Ιταλία το Ινστιτούτο Ορθόδοξων Θεολόγων Σπουδών Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς που εξέδωσε στα ιταλικά το corpus των Παλαμικών έργων.<ref>Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.45-47</ref>

Η προτεσταντική θεολογία

Μέχρι την δεκαετία του 1980 η προτεσταντική θεολογία δεν είχε ασχοληθεί συστηματικά με την Παλαμική θεολογία. Η Γερμανίδα προτεστάντισσα θεολόγος Dorothea Wendenburg υποστηρίζει πως ο Παλαμάς με τη διδασκαλία του για τον σωτηριολογικό ρόλο που έχουν οι υποστάσεις της Αγίας Τριάδος κατέστησε τις υποστάσεις της Αγίας Τριάδος χωρίς ιδιαίτερη σωτηριολογική σημασία για την ορθόδοξη θεολογική διδασκαλία.<ref>Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.158</ref> Η ίδια δέχεται ότι η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών που κάνει ο Παλαμάς εντοπίζεται και στην προπαλαμαική θεολογία γι' αυτό και μεταξύ τους υπάρχει ενότητα.<ref>Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.159-160</ref>

Αποτίμηση της θεολογικής προσφοράς του Γρηγόριου Παλαμά

Ο Ρώσος θεολόγος και μοναχός της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους Βασίλειος Krivocheine παρατηρεί χαρακτηριστικά ότι με τον Γρηγόριο Παλαμά, «[...] η παραδοσιακή ασκητική και μυστική διδασκαλία της ορθόδοξης Ανατολής βρήκε στα έργα του όχι μόνο την πλήρη και συστηματική έκφραση, αλλά και τη θεολογικοφιλοσοφική δικαίωσή της».<ref>Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992,σελ.92</ref> Όσον αφορά την διάκριση μεταξύ ανατολικού και δυτικού μυστικισμού ο παλαματικός ησυχασμός συνέβαλε καίρια προς την κατεύθυνση της απόκτησης ενός ιδιάζοντος χαρακτηριστικού στον τρόπο σκέψης της ανατολικής Εκκλησίας.<ref name="Franz Dölger 1960">Franz Dölger, «Το Άγιον Όρος και η σημασία αυτού διά την Βυζαντινήν ιστορίαν», στο:Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιαστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.98</ref>

Αποτίμηση της ησυχαστικής έριδας

Η ησυχαστική έριδα έδωσε την ευκαιρία να συστηματοποιηθεί και να αναπτυχθεί η θεολογία του Ησυχασμού και να βρεθούν επιχειρήματα για να απαντηθούν οι κατηγορίες των κακόβουλων και των αιρετικών. Ο ρόλος σε αυτήν των διαφόρων πρωταγωνιστών της έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως:<ref>Μια απογραφή των κυριότερων προσεγγίσεων στο: Γιώργος Αραμπατζής, «Μορφές διανόησης του ύστερου Βυζαντίου και ο Γρηγόριος Παλαµάς. Τυπολογική Κριτική», Παιδαγωγικός Λόγος, ΙΣΤ΄/1, 2010, σελ. 87-103.</ref> η νέα άνθηση του βυζαντινού μυστικισμού που ταράσσει τους κύκλους της βυζαντινής διανόησης του 14ου αιώνα κινείται στον αντίποδα της περιρρέουσας πολιτικής κατάπτωσης της ύστερης βυζαντινής αυτοκρατορίας. Όπως σχολιάζει ο Γεώργιος Μαντζαρίδης, «όσο λιγόστευε η ασφάλεια της επίγειας βασιλείας […]τόσο μεγάλωνε η αναζήτηση της υπερβατικής βασιλείας. Όσο κλονιζόταν η εμπιστοσύνη στην επιφάνεια της θρησκευτικής ζωής, τόσο ενισχυόταν η αναφορά στην εσωτερική διάσταση και στη μυστική εμπειρία».<ref>Γεώργιος Μαντζαρίδης, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού,εκδ. Α/φοί Κυριακίδη,Θεσσαλονίκη, 1990,σελ.125</ref>

Η Ησυχαστική έριδα υπήρξε η προτελευταία μεγάλη πολιτιστική έκφραση του Βυζαντίου, καθώς τελευταία θα ήταν εκείνη που προηγήθηκε λίγο προ της άλωσης, η οποία είχε καταλήξει στην σύνοδο Φερράρας – Φλωρεντίας.<ref>Θεόδωρος Αγατιανός, Ο Βυζαντινός ησυχασμός σε αντιπαράθεση με την θεολογία της δύσης. Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς-αντιησυχαστές, Α.Π.Θ., Θεολογική Σχολή-τμ.Ποιμαντικής και κοινωνικής θεολογίας, Θεσσαλονίκη, 2015, σελ.138</ref> Οι λόγιοι της εποχής κινούνται σε ατομικιστικό επίπεδο, αποκομμένοι από την πολιτική κατάσταση της εποχής.<ref>Γιώργος Αραμπατζής, «Μορφές διανόησης του ύστερου Βυζαντίου και ο Γρηγόριος Παλαµάς. Τυπολογική Κριτική», Παιδαγωγικός Λόγος, ΙΣΤ΄/1, 2010, σελ. 88 κ.εξ</ref> Η ησυχαστική έριδα καταδείκνυε πως το βυζαντινό μοναστήρι παρέμενε εστία σημαντικής θεολογικής δημιουργικότητας και παραγωγικότητας και όχι οι κοσμικοί ουμανιστικοί κύκλοι του βυζαντίου ή οι συντηρητικοί εκπρόσωποι της Εκκλησίας.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 279</ref>

Οι ησυχαστικές έριδες έφεραν στην επιφάνεια το παλαιότερο δίλημμα που απασχολούσε τον βυζαντινό πολιτισμό για αρκετούς αιώνες πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα και που αφορούσε την βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπου και της κοινωνίας: Αθήνα ή Ιερουσαλήμ, Ακαδημία ή Ευαγγέλιο, αρχαία σοφία ή αμεσότητα της χριστιανικής μυστικής γνώσης.<ref>John Meyendorff,«Νίκη των Ησυχαστών στο Βυζάντιο: ιδεολογικές και πολιτικές συνέπειες», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.143</ref> Επρόκειτο για μια σύγκρουση ανάμεσα στο Θεό των Μυστικών και στο Θεό των φιλοσόφων.<ref>Κάρεν Άρμστρονγκ, Η ιστορία του Θεού, μτφρ. Φώτης Τερζάκης,εκδ.Φιλιστωρ, Αθήνα, 2002, σελ. 379</ref> Τελικά και μετά τη νίκη των ησυχαστών εξακολούθησε η συνύπαρξη μιας μοναστικής θεολογίας και ενός ουμανισμού κοσμικού προσανατολισμού.<ref>John Meyendorff,«Νίκη των Ησυχαστών στο Βυζάντιο: ιδεολογικές και πολιτικές συνέπειες», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.150</ref> Η υιοθέτηση του ησυχασμού είχε για τη βυζαντινή αυτοκρατορία όχι μόνο θρησκευτική αλλά και γενικότερη πολιτισμική σημασία: όπως επισημαίνει ο βυζαντινολόγος Γεώργιος Οστρογκόρσκυ, «ύστερα από την έντονη επίδραση της Δύσεως που είχε σημειωθεί το δωδέκατο και δέκατο τρίτο αιώνα η συντηρητική ελληνική παράδοση κυριάρχησε στο Βυζάντιο στο πρώτο μισό του δέκατου τέταρτου αιώνα. Ήταν η παράδοση που απέρριπτε τελείως όχι μόνο τη Ρωμαϊκή Εκκλησία, αλλά και το δυτικό πολιτισμό.» <ref>Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ. 3ος, μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ.Ιστορικές εκδόσεις Στεφ.Βασιλόπουλος, Αθήνα,1993, σελ. 218</ref> Με αυτήν την άποψη διαφοροποιείται ο Πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Μάγεντορφ ο οποίος αναφέρει ότι «[...]θα ήταν σφάλμα να[...] περιορίσουμε τη στάση του (ενν. μοναχισμού) σ΄ένα αντιλατινισμό». Ο Ιωάννης Καντακουζηνός υποστηρικτής του Παλαμά συνηγορούσε υπέρ μιας ενωτικής συνόδου με τη Ρώμη, ο Παλαμάς είχε αναπτύξει τη θεολογία του για τις ενέργειες με τρόπο παρόμοιο προς εκείνον του Γρηγόριου Κύπριου ο οποίος είχε δεχθεί την αιώνια εκπόρευση του Πνεύματος από τον Θεό, ενώ σχετιζόταν με τους Γενουάτες του Γαλατά και τους Ιωαννίτες της Ρόδου, κατά πληροφορία του Γρηγόριου Ακίνδυνου. Η ανοικτότητα προς την Δύση δεν ήταν παρά «πρόσκληση για διάλογο, όχι για συνθηκολόγηση».<ref>John Meyendorff,«Νίκη των Ησυχαστών στο Βυζάντιο: ιδεολογικές και πολιτικές συνέπειες», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.148-149</ref> Όπως επίσης επισημαίνει ο Γιώργος Αραμπατζής, «H ησυχαστική τάση δεν κάλυπτε όλη την ακραιφνώς ορθόδοξη μερίδα των λογίων όπως η εθνική αφύπνιση δεν εξέφραζε μόνο την αντιμυστική μερίδα. Αντίπαλος του Παλαμά ήταν ο Bαρλαάμ, ορθόδοξος στην αρχή και κατόπιν καθολικός, ο Δημήτριος Κυδώνης, φίλος του υποστηρικτή του Παλαμά Ιωάννη Καντακουζηνού αλλά μετά προσήλυτος στη Ρώμη και, ακόμη, ο Nικηφόρος Γρηγοράς, αμείλικτος εχθρός του Βαρλαάμ αλλά και σφοδρός πολέμιος της Ρώμης»<ref>Γιώργος Αραμπατζής, «Μορφές διανόησης του ύστερου Βυζαντίου και ο Γρηγόριος Παλαµάς. Τυπολογική Κριτική», Παιδαγωγικός Λόγος, ΙΣΤ΄/1, 2010, σελ.91-92</ref>

Η νίκη των ησυχαστών προώθησε τις υπερεθνικές επαφές μεταξύ των μοναστικών κοινοτήτων και ενθάρρυνε περισσότερες νέες μεταφράσεις βυζαντινών κειμένων στα σλαυικά.<ref>John Meyendorff,«Νίκη των Ησυχαστών στο Βυζάντιο: ιδεολογικές και πολιτικές συνέπειες», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.138</ref> Έτσι στα τέλη του 14ου αιώνα η πράξη και η θεολογία του βυζαντινού ησυχασμού είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την ορθόδοξη ανατολική Ευρώπη: Μόσχα, Κιλιφάρεβο, Οχρίδα, Πέτς, Παρόρια, Τισμανία και Τίρνοβο.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 460</ref> Έτσι ο Νείλος Σόρσκι (1433-1508) συνεχίζει την ησυχαστική παράδοση στη Ρωσία.<ref>Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997, σελ.267</ref>

Η νίκη των ησυχαστών έφερε περισσότερους μοναχούς σε ανώτερα εκκλησιαστικά αξιώματα, που τα μονοπωλούν ησυχαστές παλαμικοί κατά τον 14ο αιώνα.<ref>Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 458</ref> Το Άγιον Όρος προσέφερε έξι πατριάρχες κατά τον 14ο αιώνα.<ref name="Franz Dölger 1960"/>

Η άποψη ότι η Παλαμική θεολογία και γενικά ο ησυχασμός «[...] είχε στραγγαλιστική επίδραση πάνω στο καλλιτεχνικό ύφος»-μάλιστα ο Γρηγόριος Παλαμάς κατηγορήθηκε για εικονοκλασία-θα μπορούσε να ερμηνευθεί υπό το πρίσμα της γενικής αποθάρρυνσης που ασκούσε ο μοναστικός ασκητισμός στις δαπανηρές και πολυτελείς εικονογραφήσεις των ναών και η καταφυγή στη νοερά προσευχή έκανε τις εικονογραφήσεις αυτές περιττές. Σε κάθε περίπτωση η παλαμική θεολογία δεν αμφισβητούσε τη νομιμότητα της χριστιανικής τέχνης.<ref>Ιωάννης Μέγεντορφ,«Πολιτιστικοί δεσμοί: Βυζάντιο, Νότιοι Σλαύοι και Ρωσία», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.90,94-95</ref>

Αγιοκατάταξη

Μετά το θάνατό του έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη πληροφορίες σχετικά με θαύματά του. Ο Γρηγόριος Παλαμάς άρχισε να τιμάται ως Άγιος σχεδόν αμέσως μετά το θάνατό του στην Λαύρα και στην Καστοριά. Ο πατριάρχης ζήτησε ακριβή έκθεση από την Θεσσαλονίκη η οποία του εστάλη.Βάσει της εκθέσεως αυτής ο διάδοχος του Καλλίστου Φιλόθεος συνέταξε εγκώμιο και ακολουθία.<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιαστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.270</ref> Με συνοδική απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1368) ανακηρύχθηκε και επίσημα Άγιος της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 14 Νοεμβρίου και κατά τη Β' Κυριακή των Νηστειών, αμέσως μετά από την Κυριακή της Ορθοδοξίας και σαν συνέχεια εκείνης<ref>Πρωτοπροσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης, «Η περί φωτός διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», στο:Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ.35</ref>, επειδή η νίκη επί των Θεωριών του Βαρλαάμ θεωρείται εφάμιλλη της νίκης κατά των εικονομάχων.<ref>Θεόδωρος Γιάγκος, «Η εορτή του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και η τιμή του Αγίου στην Ιερά Μονή Βλατάδων», στο: Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ.73-89</ref> Το 2009, ύστερα από πρόταση της Μητρόπολης Βέροιας, Ναούσης και Καμπανίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποφάσισε την αγιοκατάταξη και των μελών της οικογένειας του. Ημέρα μνήμης τους ορίστηκε η 18η Δεκεμβρίου.<ref>Με την παρουσία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και εκπροσώπων των Πατριαρχείων Θεολογικό Συνέδριο και εορτασμός για την αγιοκατάταξη της Οικογενείας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη Βέροια,εφ. ΛΑΟΣ Βέροιας, 15/12/2009</ref>

Υμνολογία

Απολυτίκιο (Ἦχος πλ. δ’.)
Ὀρθοδοξίας ὁ φωστήρ, Ἐκκλησίας τὸ στήριγμα καὶ διδάσκαλε,
τῶν Μοναστῶν ἡ καλλονή, τῶν θεολόγων ὑπέρμαχος ἀπροσμάχητος,
Γρηγόριε θαυματουργέ, Θεσσαλονίκης τὸ καύχημα,
κῆρυξ τῆς χάριτος,
ἱκέτευε διὰ παντός, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
Έτερο Απολυτίκιο (Ἦχος πλ. α’.)
Τὸ πολύφωνον στόμα τῆς θείας χάριτος,
τῶν Ὀρθοδόξων δογμάτων τὴν ἀληθῆ θησαυρόν,
ἀνυμνοῦμέν σε πιστῶς Πάτερ Γρηγόριε·
τῆς Ἐκκλησίας γὰρ φωστήρ, ἀνεδείχθης φαεινός, καὶ κλέος Θεσσαλονίκης·
ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη, λαμπρῶς γεραίρει τοὺς ἀγῶνάς σου.

Παραπομπές

Vorlage:Παραπομπές

Πηγές

  1. *Θεόδωρος Αγατιανός, Ο Βυζαντινός ησυχασμός σε αντιπαράθεση με την θεολογία της δύσης. Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς-αντιησυχαστές, Διπλωματική εργασία, Α.Π.Θ., Θεολογική Σχολή-τμ.Ποιμαντικής και κοινωνικής θεολογίας, Θεσσαλονίκη, 2015 [12]
  2. *Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ. 3ος, μτφρ.Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ.Ιστορικές εκδόσεις Στεφ.Βασιλόπουλος, Αθήνα,1993
  3. *Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003
  4. *Γιώργος Αραμπατζής, «Μορφές διανόησης του ύστερου Βυζαντίου και ο Γρηγόριος Παλαµάς. Τυπολογική Κριτική», Παιδαγωγικός Λόγος, ΙΣΤ΄/1, 2010, σελ. 87-103.
  5. *Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.23-53
  6. * Κ. Ι. Δυοβουνιώτου, Το έτος του θανάτου Γρηγορίου του Παλαμά, Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Αθηνών, τομ.1 (1926),σελ.74
  7. *Ettore Perrella, «Ο Γρηγόριος Παλαμάς και η Δύση», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.73-81
  8. *Νικόλαος Ιωαννίδης, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό,Εκδοτική Αθηνών, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών,τομ. 3(1985), σελ. 210-211
  9. *Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία»[13]
  10. *Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4 (1964), στ.775-794
  11. *Steven Runciman, H τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μτφρ.Λάμπρος Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1991
  12. *Donald Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1996
  13. *Θεοδόσιος Πελεγρίνης, «Παλαμάς Γρηγόριος», Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ.1101-1102
  14. *Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.89-96
  15. *Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)»,στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , Ιερά Μονή Βλατάδων , 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.45-70
  16. *Hans-Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μτφρ.Λευτέρης Αναγνώστου, τομ. 2ος εκδ. Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 2004
  17. *Νικόλαος Κατσιαβριάς, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα. Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ,2001 [14]
  18. *Ιωάννης Α. Δημητρακόπουλος, «Γρηγορίου Παλαμά, Κεφάλαια εκατόν πεντήκοντα, 1-14: «Περί κόσμου». Κείμενο, μετάφραση και ερμηνευτικά σχόλια», Βυζαντιακά, τομ. 20 (2000), σελ.293-348 [15]
  19. *Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η εποχή μας»[16]
  20. *John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση,μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989
  21. *Ευάγγελος Χρυσός, «Σχόλια για το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη», σελ.705-712 [17]
  22. *πρωτ. Γεώργιος Μεταλληνός, «Ησυχαστές και Ζηλωτές Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση στον Βυζαντινό 14ο αιώνα»[18]
  23. *Ιωάννης Μέγεντορφ, «Νίκη των Ησυχαστών στο Βυζάντιο: ιδεολογικές και πολιτικές συνέπειες», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.137-164
  24. *Ιωάννης Μέγεντορφ,«Πολιτιστικοί δεσμοί: Βυζάντιο, Νότιοι Σλαύοι και Ρωσία», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.165-196
  25. *Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση,μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.207-240
  26. *Μίλτων Ανάστος, «Θεολογία: ο Ησυχασμός και η καταξίωσή του από την Ανατολική Εκκλησία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Θ, (1980),Εκδοτική Αθηνών, σελ. 375-376
  27. *Χρήστος Τερέζης, «Ο αντισκεπτικιστικός και αντιδογματικός χαρακτήρας της Ορθόδοξης χριστιανικής γνωσιολογίας με αφορμή τα κείμενα του Γρηγόριου Παλαμά», στο: του ιδίου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1993, σελ.227-238
  28. *Βασίλειος Τατάκης, «Νικηφόρος Μοναχός Ησυχαστής», Κληρονομία, τομ. 2 (1969), σελ. 325-336 (αναδ. στο: του ιδίου, Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980, σελ.157-172)
  29. *Μιχάλης Μακράκης, Ιστορία της φιλοσοφίας της θρησκείας, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1994
  30. *Τηλέμαχος Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας τομ.Β (1204-1453),εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2011
  31. *Δημήτριος Κουτσούρης, Σύνοδοι και θεολογία για τον ησυχασμό, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας, Αθήνα, 1997
  32. *Γεώργιος Μαντζαρίδης, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού,εκδ. Α/φοί Κυριακίδη,Θεσσαλονίκη, 1990
  33. *Steven Fanning, Οι μυστικοί της Χριστιανικής παράδοσης, μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ.Ενάλιος, Αθήνα, 2005
  34. *Κάρεν Άρμστρονγκ, Η ιστορία του Θεού, μτφρ. Φώτης Τερζάκης,εκδ.Φιλιστωρ, Αθήνα, 2002
  35. *Θεόδωρος Γιάγκος, «Η εορτή του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και η τιμή του Αγίου στην Ιερά Μονή Βλατάδων», στο:Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ. 73-89
  36. *Πρωτοπροσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης, «Η περί φωτός διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», στο:Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ.29-39
  37. *Σταύρος Κουρούσης, «Γρηγορίου του Παλαμά τέσσαρες ανέκδοτοι επιστολαί προς Άγιον Όρος»,Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ,32 (1963) σελ. 333-376
  38. *Δέσπω Λιάλιου, «Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ως αναίρεση των Πελαγιανικών και Μεσσαλιανικών εκφράσεων στο χώρο της Βαλκανικής», στο: Χριστιανική Θεσσαλονίκη ΛΘ'-Μ΄Δημήτρια Πρακτικά ΙΗ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο: Εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης-ΙΘ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Θεσσαλονίκη και η Χερσόνησος του Αίμου, εκδ.University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ.197-205
  39. * Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά (12-14 Νοεμβρίου 1984), Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 213-227(αναδημοσίευση στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.149-168)
  40. * Κωνσταντίνος Π. Κωτσιόπουλος, Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349). Ιστορική, Θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη, 1997
  41. *Γεώργιος Florovsky, «Γρηγόριος Παλαμάς και η πατερική παράδοσις», στο:Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.240-254
  42. *Franz Dölger, «Το Άγιον Όρος και η σημασία αυτού διά την Βυζαντινήν ιστορίαν», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ. 88-101
  43. *Σπύρος Αβούρης, «Εγκώμιον εις Άγιον Γρηγόριον τον Παλαμάν υπό του ιεροκήρυκος της Μ. Εκκλησίας Ιωάσαφ Κορνήλιου», το: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.148-156
  44. *Παναγιώτης Χρήστου, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου),εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.255-271

Επιπλέον βιβλιογραφία

  • «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς», Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου.
  • Δημήτριος Κουτσορής, Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς: σπουδή του βίου και του έργου του,εκδ.Γρηγόρης, Αθήνα, 2004
  • Βασίλειος Τσίγκος, Προλεγόμενα στη θεολογική γνωσιολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2010
  • πρωτοπρ. Valentin Asmus, «O Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η αυτοκρατορική εξουσία»,στο: Πρακτικά Συνεδρίου (Θεσσ/ίκη 21-25 Μαΐου 1997),Η Θεσσαλονίκη ως κέντρο ορθοδόξου θεολογίας Προοπτικές στη σημερινή Ευρώπη, Θεσσ/ίκη, 2000, σελ.115-122
  • Α. Παναγιωτοπούλου, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ώς αντιρρητικός θεολόγος καί ο Θεολόγος σήμερα », στο “ Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς καί ο κοινωνικός βίος ” : Ημερίς Θεολογικής Γραμματείας Μέσων Χρόνων , Μάνδρα – Αττικής , Μαϊος 1997 , σελ. 29 – 40, αναδημοσίευση και στο: Θεολογία, τόμος 75, τχ.2 ον ,( Ιούλιος – Δεκέμβριος 2004), σελ. 731- 742
  • Δημήτριος Τσελεγγίδης, «Η συμβολή του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά στον Ησυχασμό. Θεολογικές προϋποθέσεις της εν Αγίω Πνεύματι ζωής», Α.Π.Θ., Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, τομ. 14, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 255-268.
  • Γεώργιος Μαντζαρίδης, Η μίμησις του Χριστού κατά τον Γρηγόριον Παλαμάν, Θεσσαλονίκη, 1967
  • Γεώργιος Μαντζαρίδης, Θεός και ιστορία κατά Γρηγόριον Παλαμά, Θεσσαλονίκη, 1966
  • Σταύρος Γιαγκάζογλου, Η σύνθεση χριστολογίας και πνευματολογίας στο έργο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ.Δόμος,Αθήνα,2001
  • Αντώνιος Παπαδόπουλος, Πνευματολογίαν εις τον ησυχασμόν του Γρηγόριου Παλαμά, Θεσσαλονίκη, 1971
  • Ανέστης Κεσελόπουλος, Πάθη και αρετές στη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ.Δόμος,Αθήνα, 1982
  • Χρήστος Τερέζης, Η θέση της Ελληνικής φιλοσοφίας στην Ορθόδοξη Ανατολή: σπουδή στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά,εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1995
  • Χρήστος Τερέζης , «Η περί ανθρώπου διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», Πατερική-Βυζαντινή Επιθεώρησις,τομ. 18(2000), σελ. 11-25
  • Χρήστος Τερέζης, «Μεθοδολογικά στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά», Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην ιστορία και στο παρόν, Άγιον Όρος 2000, σελ. 129-146
  • Χρήστος Τερέζης- Γεώργιος Παναγόπουλος, «Μία μεθοδολογική προσέγγιση στην παλαμική θεολογία», Σύναξη, τχ. 76(2000), σελ. 81-91
  • Χρυσόστομος Σαββάτος, «Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά », στο Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς καί ο κοινωνικός βίος : Ημερίς Θεολογικής Γραμματείας Μέσων Χρόνων , Μάνδρα – Αττικής , Μαϊος 1997 , σελ.73 – 77
  • Χρήστος Τερέζης, «Η χρήση της φιλοσοφικής ορολογίας από τον Γρηγόριο Παλαμά», Vita Contemplativa, Αθήνα 2006, σελ. 487- 495.
  • Αμφιλόχιος Ράντοβιτς , Το Μυστήριο της Αγίας Τριάδος κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά , εκδ. Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών ,Θεσσαλονίκη 1973
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, τόμος Α: Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος: Συγκλίσεις και αποκλίσεις, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2001, σελ.168 (με πίνακες και βιβλιογραφία στην Ελληνική, την Αγγλική, Γαλλική και Γερμανική) (ISBN 960-538-277-6).
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, Ancillae Theologiae: Το φιλοσοφείν και Θεολογείν κατά το Μεσαίωνα και το Βυζάντιο, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 2004, σελ.350 (με πίνακες και λεπτομερή βιβλιογραφία στην Ελληνική, Λατινική, Αγγλική, Γαλλική και Γερμανική) (ISBN 960-7956-94-X).
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Η φύση ως τέλος κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά”, στο Κ.Βουδούρης, ed., Φιλοσοφία και Οικολογία, εκδ.Ιωνία, Αθήνα 1999, σελ.19-25.
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Γνώση, πίστη και μέθοδος: Η αντίθεση του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά στον αγνωστικισμό και στη σχετικοκρατία της ύστερης βυζαντινής φιλοσοφίας”, στο Κ. Βουδούρη, ed., Ελληνική Φιλοσοφία και Γνωσιοθεωρία, εκδ. Ιωνία, Αθήνα 2001, σελ.11-26.
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Scholastic and Byzantine Realism: Absolutism in the Metaphysics and Ethics of Aquinas, Duns Scotus, Ockham and the critique of St. Gregory Palamas” (Σχολαστική και Βυζαντινή Πραγματοκρατία: Απολυτοκρατία στη Μεταφυσική και Ηθική του Ακινάτη, Ντανς Σκώτου, Όκκαμ και η κριτική του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά), στο Verbum (το επίσημο επιστημονικό περιοδικό του Ινστιτούτου της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, του Τμήματος Φιλοσοφίας, του Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης, Ρωσίας), θέμα του τόμου: Aristotle in Medieval Metaphysics (Ο Αριστοτέλης στη μεσαιωνική Μεταφυσική), τεύχος Ιανουαρίου 2002, σελ.154-165.
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Η επίδραση των αρεοπαγιτικών κειμένων στον Ιωάννη Σκώτο Εριγένη και τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά: Η ηθική ως υπέρβαση της μεταφυσικής” (στην Αγγλική) “The influence of Ps.Dionysius the Areopagite on Johannes Scotus Eriugena and St. Gregory Palamas: Goodness as Transcendence of Metaphysics”, (στην Αγγλική), στο Agnieska Kijewska, ed., Being or Good? Metamorphoses of Neoplatonism, Lublin: Catholic University of Lublin Press (KUL), 2004, σελ. 319-341.
  • C. Athanasopoulos, Triune God: Incomprehensible but Knowable—The Philosophical and Theological Significance of St Gregory Palamas for Contemporary Philosophy and Theology, Cambridge Scholars Publishing, 2015 (ISBN 978-1-4438-8055-8)

Έργα του Γρηγόριου Παλαμά σε νεοελληνική απόδοση

  • Γρηγόριου Παλαμά, Επιστολήν προς Παύλον Ασάνην. Θεολογία του ακτίστου φωτός, μτφρ. Χρήστος Τερέζης,Απόστολος Καπρούλιας, εκδ Ζήτρος, Αθήνα, 2007
  • Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Περί των Αγίων και Φρικτών του Χριστού Μυστηρίων, μτφρ. Πρεσβύτερος Ηλίας Γ. Διακουμάκος, εκδ. Παρρησία, Αθήνα, 2009

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Vorlage:Authority control

Κατηγορία:Εκκλησιαστικοί συγγραφείς Κατηγορία:Άγιοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας Κατηγορία:Μητροπολίτες Θεσσαλονίκης Κατηγορία:Εσφιγμενίτες Κατηγορία:Ορθόδοξοι λόγιοι Κατηγορία:Βυζαντινοί λόγιοι

https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%93%CF%81%CE%B7%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%A0%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BC%CE%AC%CF%82&action=edit